รองนายกมีไว้ทำไม: เมื่อคนใหญ่โตต้องขยับงานรัฐถึงจะเดิน

รองนายกมีไว้ทำไม?

หลายท่านอาจจะตอบว่าตำแหน่งรองนายกเป็นตำแหน่งสำรองทางการบริหาร ทำหน้าที่แทนนายกในกรณีที่ไม่สามารถปฏิบัติหน้าที่ได้ เช่น เดินทางไปต่างประเทศ ป่วย ต้องไปอภิปรายในสภา หรือแม้กระทั่งถูกศาลสั่งให้หยุดปฏิบัติหน้าที่!!!!

ในกรณีประเทศไทย รัฐบาลอนุทินแต่งตั้งรองนายกถึง 6 คน จำนวนเยอะเกินกว่าทำหน้าที่แค่สำรองแทนนายกอย่างเดียว (คงไม่มีเหตุการณ์ใดที่ทำให้นายกและรองกว่า 6 คนทำหน้าที่พร้อมกันไม่ได้) และหากพิจารณาย้อนกลับไปจะพบว่า ในอดีตรัฐบาลที่ผ่านมาของไทยก็นิยมแต่งตั้งรองนายกมากกว่า 1 คนมาโดยตลอด โดย 30 ปีที่ผ่านมา รัฐบาลแต่ละชุดมีรองนายกเฉลี่ยประมาณ 4 คน

ภาพที่ 1: จำนวนรองนายกของไทยปี 2535 จนถึงปัจจุบัน

หมายเหตุ: ปีเดียวกันอาจมี ครม. หลายชุด จึงเลือกนับ ครม. ชุดที่ทำงานนานกว่าในปีนั้น

หลายท่านอาจจะบอกว่ารัฐบาลไทยแต่งตั้งรองนายกขึ้นมาหลายคนเพื่อจัดสรรโควตาให้กับพรรคร่วมรัฐบาล ซึ่งก็ไม่น่าใช่คำตอบที่ผิดอะไร แต่ในช่วงที่เป็นรัฐบาลพรรคเดียว (รัฐบาลทักษิณปี 2548) หรือช่วงรัฐบาล คสช. ที่ไม่มีพรรคร่วมก็มีการแต่งตั้งรองนายก 4-6 คน ยิ่งไปกว่านั้นในประเทศที่มีรัฐบาลผสมจากหลายพรรคในหลายประเทศก็มีรองนายกแค่คนเดียว เช่น ประเทศเยอรมนี หรือประเทศนิวซีแลนด์ ในขณะที่ประเทศมาเลเซียก็มีเพียง 2 คนเท่านั้น

นั่นหมายความว่า รองนายก ในประเทศไทยน่าจะมีบทบาทมากกว่าการเป็นตำแหน่งสำรองหรือเป็นเพียงสัญลักษณ์ทางอำนาจเพื่อสร้างพันธมิตรกับพรรคร่วม รองนายกของไทยน่าจะเหตุผลในเชิงการบริหารจริงๆ

รองนายกทำหน้าที่ขับเคลื่อนประเทศผ่านกลไกคณะกรรมการ

ในบริบทของไทยในปัจจุบัน รองนายกทำหน้าที่สำคัญในการเป็นประธานในคณะกรรมการระดับชาติแทนนายก โดยในปีล่าสุดนายกต้องตั้งรองนายกถึง 6 คนเพื่อกระจายกันทำหน้าที่เป็นประธานคณะกรรมการแทนนายกฯ ถึง 118 คณะ^[1]คำสั่งสำนักนายกรัฐมนตรี ที่ 302/2568 เรื่อง มอบหมายและมอบอำนาจให้รองนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีประจำสำนักนายกรัฐมนตรี ปฏิบัติหน้าที่ประธานกรรมการ … Continue reading ซึ่งรองนายกแต่ละคนจะได้รับการจัดสรรเป็นประธานในคณะกรรมการต่างๆ ในลักษณะที่แตกต่างกันไป^[2]คณะกรรมการอนุทิน – Google ชีต

ภาพที่ 2: จำนวนคณะกรรมการที่รองนายกแต่ละคนเป็นประธาน

บางคณะกรรมการก็จัดสรรให้รองนายกตามความถนัดความรับผิดชอบ เช่น รองนายกเอกนิติ นิติทัณฑ์ประภาสเป็นประธานในคณะกรรมการที่เกี่ยวข้องกับนโยบายพัฒนาเศรษฐกิจ การเงิน การลงทุน และอื่นๆ รวมถึง 21 คณธ

ในขณะที่บางคณะกรรมการไม่ได้จัดสรรตามความเชี่ยวชาญ แต่จัดสรรให้รองนายกตามโควตาพรรคการเมือง เช่น รองนายกธรรมนัส พรหมเผ่า เป็นประธานในคณะกรรมการที่เกี่ยวข้องกับสวัสดิการสังคมและความมั่นคงมนุษย์ คณะกรรมการที่เกี่ยวข้องกับการเกษตร รวมถึงคณะกรรมการนโยบายท่องเที่ยวแห่งชาติด้วย รวมกันกว่า 24 คณะ เนื่องจากรัฐมนตรีกระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคงมนุษย์ รัฐมนตรีกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ และรัฐมนตรีกระทรวงการท่องเที่ยวและกีฬาเป็นโควตาของพรรคกล้าธรรม

ร้อยเอกธรรมนัสจึงต้องเป็น ‘พหูสูต’ ที่รอบรู้ทั้งเรื่อง สวัสดิการสังคม การค้ามนุษย์ การกีฬา การเกษตร การท่องเที่ยว พัฒนาการเด็กปฐมวัย ถึงจะขับเคลื่อนภารกิจในมือทั้งหมดให้มีประสิทธิภาพได้ ยังไม่นับรวมที่ต้องมีความเชี่ยวชาญสามารถรับมือกับอุทกภัยจากการเป็นผู้อำนวยการศูนย์บริหารจัดการน้ำในสถานการณ์ภัยพิบัติทางธรรมชาติด้วย^[3]กรุงเทพธุรกิจ. 24 พฤศจิกายน 2025. ‘อนุทิน’ เซ็นตั้ง ‘ธรรมนัส’ ผอ.ศนภ. จัดการภัยพิบัติภาคใต้. URL: https://www.bangkokbiznews.com/politics/1208961

โดยสรุป ตำแหน่งรองนายกจึงต้องมีหลายคนเพื่อรับรองคณะกรรมการระดับชาติที่กำหนดให้นายกหรือรองนายกเป็นประธานซึ่งมีจำนวนมากและเกี่ยวข้องกับประเด็นที่หลากหลาย

คำถามที่ตามมาคือทำไมคณะกรรมการที่นายกหรือรองนายกต้องไปเป็นประธานถึงมีจำนวนมากขนาดนั้น?

ประธานต้องยิ่งใหญ่คณะกรรมการถึงขับเคลื่อนได้

‘คณะกรรมการระดับชาติ’ คือกลไกการบูรณาการการทำงานของภาครัฐ เพื่อจัดการปัญหาที่เกี่ยวพันกับขอบข่ายความรับผิดชอบของหน่วยงานราชการหลายกระทรวง โดยคณะกรรมการระดับชาติเป็นเครื่องมือช่วยให้ระบบราชการสามารถทำงานข้ามกระทรวงกันได้ ด้วยการดึงผู้มีอำนาจในกระทรวงต่างๆ มาประชุมวางแผนทำงานร่วมกัน^[4]กัลป์ กรุยรุ่งโรจน์. 2025. คณะกรรมการธิปไตย: เมื่อรัฐไทยขับเคลื่อนด้วยการตั้ง ‘คณะกรรมการ’. 101 PUB. URL: https://101pub.org/national-committee-thailand-bureaucracy/

อย่างไรก็ตาม ถึงแม้จะตั้งคณะกรรมการระดับชาติขึ้นมาแล้ว แต่ในภาคปฏิบัติจริงการทำงานข้ามกระทรวงยังเกิดขึ้นยาก เพราะผู้มีอำนาจในแต่ละกระทรวงเองก็มีภารกิจงานของตัวเองมากมายอยู่แล้ว ไม่ได้อยากต้องมีภารกิจงานเพิ่ม หลายครั้งเมื่อถึงเวลาประชุมก็เลือกที่จะส่งตัวแทนที่ไม่มีอำนาจตัดสินใจเข้ามาประชุมแทน  ยิ่งไปกว่านั้น หากประธานกับคณะกรรมการมีศักดิ์ทางอำนาจใกล้เคียงกัน (เป็นรัฐมนตรีประจำกระทรวงเหมือนกัน) ประธานก็ยิ่งไม่สามารถที่จะบีบบังคับให้กรรมการท่านอื่นปรับเปลี่ยนตารางการทำงานมาขับเคลื่อนภารกิจร่วมกันได้

เพื่อทำให้กลไกคณะกรรมการขับเคลื่อนได้อย่างแท้จริง ระเบียบแต่งตั้งคณะกรรมการจึงมักที่จะกำหนดให้นายกหรือรองนายกเป็นประธานคณะกรรมการ เพื่อเปิดทางให้ผู้ที่มีอำนาจมานั่งเป็นประธานหัวโต๊ะ เนื่องจากหากผู้อำนาจมานั่งเป็นประธาน ก็เปรียบเสมือนเป็นการส่งสัญญาณให้คณะกรรมการท่านอื่นๆ ต้องหันมาให้ความสำคัญกับภารกิจของคณะกรรมการดังกล่าวโดยพลัน กลไกการทำงานแบบบูรณาการกันจึงสามารถเกิดขึ้นจริงได้

ด้วยเหตุผลเช่นนี้คณะกรรมการจำนวนมากจึงนิยมออกแบบให้นายกหรือรองนายกมานั่งเป็นประธาน รองนายกจึงถูกตั้งขึ้นมาหลายคนเพื่อให้เพียงพอแบ่งเบาภาระคณะกรรมการจำนวนหนึ่งไป

บางคณะกรรมการก็ไม่จำเป็นต้องใช้นายกหรือรองนายกเป็นประธาน

ปรากฎการณ์ที่ตำแหน่งรองนายกมีจำนวนมากเพื่อนั่งเป็นประธานคณะกรรมการระดับชาติหลายชุด สะท้อนภาพความพยายามในการแก้ปัญหาการทำงานไม่สอดประสานกันของหน่วยงานภาครัฐ ด้วยวิธีการแบบปะผุ (แก้ปัญหาเฉพาะหน้า) โดยยืมอำนาจจากศูนย์กลางมาช่วยจัดการ

หากภารกิจเป็นวาระเร่งด่วนหรือเป็นวาระสำคัญระดับชาติที่ต้องระดมสรรพกำลังมาแก้ไขปัญหานั้นก่อน เช่น การจัดการอุทกภัยภัยพิบัติ (คณะกรรมการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยแห่งชาติ) จัดการภัยหลอกลวงออนไลน์ (คณะกรรมการการรักษาความมั่นคงปลอดภัยไซเบอร์แห่งชาติ) เจรจาภาษีสหรัฐ (คณะกรรมการนโยบายเศรษฐกิจระหว่างประเทศ) ปฏิรูประบบราชการ (คณะกรรมการพัฒนาระบบราชการ) ฯลฯ

การออกแบบให้ผู้มีอำนาจระดับนายกหรือรองนายกมาขับเคลื่อน เพื่อเร่งรัดให้ภารกิจบรรลุผลเป็นรูปธรรมในกรอบระยะเวลาที่เหมาะสมเป็นเรื่องที่สมควรทำ

อย่างไรก็ตาม ภารกิจจำนวนหนึ่งอาจจะไม่ใช่วาระเร่งด่วนที่ต้องระดมสรรพกำลังมาทำทันที แต่กลับออกแบบกลไกที่ยืมอำนาจนายกหรือรองนายกมาขับเคลื่อนเพื่อรับประกันว่าภารกิจเหล่านั้นจะดำเนินการ เช่น คณะกรรมการบริหารกองทุนพัฒนาการกีฬา คณะกรรมการนโยบายปาล์มน้ำมันแห่งชาติ คณะกรรมการนโยบายและยุทธศาสตร์ครอบครัวแห่งชาติ คณะกรรมการส่งเสริมคุณธรรมแห่งชาติ คณะกรรมการจัดระบบการจราจรทางบก คณะกรรมการอนุรักษ์และพัฒนากรุงรัตนโกสินทร์และเมืองเก่า ฯลฯ

ภารกิจเหล่านี้ถึงแม้จะสำคัญ แต่ก็ถูกตั้งคำถามได้ว่าจำเป็นต้องให้ระดับนายกหรือรองนายกที่มีงานล้นมืออยู่แล้วมาจัดการหรือไม่?

การวางให้คณะกรรมการมีประธานเป็นคนใหญ่โต ถึงแม้จะสามารถทำให้งานขับเคลื่อนได้ก็จริง แต่แลกมากับการที่ประธานในการขับเคลื่อนอาจจะไม่ใช่คนที่เข้าใจภาพรวมเรื่องนั้นมากที่สุด รวมถึงแลกมากับการที่ประธานต้องมีเวลาให้ภารกิจที่สำคัญเร่งด่วนจริงๆ น้อยลง (ในทางกลับกันประธานอาจจะให้ความสำคัญกับภารกิจอื่นจนไม่เหลือเวลามาดำเนินการภารกิจของคณะกรรมการเลยก็ได้)

การออกแบบว่าประธานคณะกรรมการจะเป็นใครจึงควรต้องคำนึงถึงสมดุลระหว่างประโยชน์และข้อจำกัดเหล่านี้ด้วย

คณะกรรมการระดับชาติจึงต้องถูกจัดลำดับความสำคัญดึงบางคณะกรรมการออกจากมือของนายก/รองนายกกลับมาอยู่ในมือของรัฐมนตรีกระทรวงที่รับผิดชอบเรื่องนั้น ซึ่งน่าจะเป็นผู้ที่เห็นภาพรวมในประเด็นเหล่านั้นมากกว่า^[5]ในขณะเดียวกันก็ต้องหาวิธีทำให้กลไกคณะกรรมการสามารถขับเคลื่อนได้จริงโดยไม่ต้องพึ่งพาอำนาจนายก/รองนายกเสมอไป^[6]นอกจากนี้ คณะกรรมการระดับชาติในปัจจุบันมีมากเกินไป ทับซ้อน และเบียดบังเวลาการทำงานของผู้มีอำนาจ ที่ผ่านมา 101 PUB เสนอให้ปฏิรูปกลไกคณะกรรมการ … Continue reading

เมื่อคณะกรรมการที่ต้องมีนายกหรือรองนายกเป็นประธานมีจำนวนลดลง ภาระงานของรองนายกแต่ละคนก็ย่อมลดลง หรือในอีกแง่หนึ่งจำนวนรองนายกของไทยก็อาจจะไม่จำเป็นต้องมีมากมายเฉกเช่นปัจจุบันก็ได้