แก้คอขวดโครงสร้างพื้นฐานทางการเงิน พัฒนาการแข่งขันให้เอื้อผู้ให้บริการ e-payment รายย่อย

เมื่อย้อนกลับไปในอดีต สิ่งหนึ่งที่จำเป็นต้องพกติดตัวไว้คือ ‘เงินสด’ เพื่อซื้อของหรือใช้บริการต่างๆ หากเราต้องการจะถอนเงินออกจากบัญชีหรือโอนเงิน ก็จำเป็นต้องเดินไปที่ตู้ ATM เพื่อเป็นตัวกลางโอนเงินจากบัญชีเราไปยังบัญชีเป้าหมาย พร้อมทั้งจ่ายค่าธรรมเนียมในการทำธุรกรรมแก่ธนาคาร หรืออาจต้องเสียเวลามากกว่านั้น หากต้องเดินทางไปยังสถานที่ที่มีตู้ให้ใช้บริการ

ตัดภาพมาที่ปัจจุบัน เทคโนโลยีพัฒนาอย่างก้าวกระโดด ภาคการเงินพัฒนาบริการ e-payment รูปแบบใหม่ๆ เพื่อแก้ปัญหาของการทำธุรกรรมแบบเดิม เช่น แอปพลิเคชันของธนาคาร (Digital Banking) ที่ช่วยให้เราไม่จำเป็นต้องพกเงินสดมากเท่าเมื่อก่อน (หรือบางคนแทบไม่พกเงินสดเลย) เพราะเราสามารถใช้สมาร์ตโฟนเป็นเสมือน ‘ตู้ ATM แบบพกพา’ ทำธุรกรรมต่างๆ โดยไม่เสียค่าธรรมเนียม ยิ่งไปกว่านั้น เรายังมีบัตรต่างๆ ทั้งบัตรเติมเงิน บัตรเดบิต หรือบัตรเครดิต เป็นกระเป๋าเงินสำหรับทำธุรกรรมต่างๆ ในชีวิตประจำวัน แก้ปัญหาได้ทั้งการเข้าถึงตู้ ATM และค่าธรรมเนียมในการทำธุรกรรม

โดยทั่วไปแล้ว ยิ่งผู้ให้บริการการชำระเงินมีจำนวนหลายราย จนเกิดการแข่งขันอย่างเสรีและเป็นธรรมมากขึ้นเท่าไหร่ ผู้บริโภคย่อมมีทางเลือกหลากหลายในการเลือกผู้ให้บริการทางการเงินที่สอดคล้องกับความต้องการของผู้บริโภคมากขึ้นเท่านั้น

แต่โลกความเป็นจริง ประเทศไทยอาจไม่ได้มีการแข่งขันของผู้ให้บริการการชำระเงินเพื่อสร้างนวัตกรรมใหม่ๆ มากเท่าที่ควร สะท้อนจากปริมาณการทำธุรกรรมที่ยังคงกระจุกตัวอยู่กับธนาคารเจ้าใหญ่ๆ หรือ e-Wallet ของผู้ให้บริการการชำระเงินที่ไม่ใช่ธนาคาร (Non-Banks) ไม่กี่เจ้า ส่วนผู้ให้บริการทางการเงินที่นำเทคโนโลยีมาใช้ หรือ FinTech (ต่อไปนี้จะเรียกว่า ฟินเทค) ประเภท e-payment ยังคงมีน้อยหากเทียบกับประเทศเพื่อนบ้าน

เมื่อผนวกรวมกับตลาดบริการชำระเงินของไทยที่เติบโตอย่างรวดเร็วแล้ว ชี้ให้เห็นว่าภาคบริการการชำระเงินไทยมีความโดดเด่นด้านขนาดของตลาด แต่ยังมีปัญหาเรื่องการแข่งขันระหว่างผู้ให้บริการ โดยสาเหตุส่วนหนึ่งเป็นเพราะโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินที่ยังไม่ตอบโจทย์การแข่งขันระหว่างผู้ให้บริการมากพอ

101 PUB จึงขอชวนผู้อ่านสำรวจการเติบโตของการใช้ธุรกรรมการชำระเงิน ข้อสังเกตถึงการแข่งขันของผู้ให้บริการที่ยังน้อยเกินไป ปัญหาของโครงสร้างพื้นฐานทางการเงิน รวมถึงข้อเสนอแนะเชิงนโยบายในการปฏิรูปโครงสร้างพื้นฐานให้เปิดกว้าง (Open Infrastructure) ต่อการแข่งขันมากยิ่งขึ้น

คนไทยทำธุรกรรม e-payment เยอะ แต่ผู้ให้บริการการชำระเงินยังมีน้อย

สถิติที่เกี่ยวข้องกับธุรกรรม e-payment หลายๆ ตัวชี้ไปในทางเดียวกันว่าตลาดบริการชำระเงิน e-payment ในไทยเติบโตเป็นอย่างมาก โดยมูลค่าของธุรกรรม e-payment เติบโตขึ้นจาก 79.7 ล้านล้านบาท ในปี 2018 เป็น 162.1 ล้านล้านบาท ในปี 2024 เติบโตเฉลี่ย 10.7% ต่อปี (ภาพที่ 2)^[1]ไม่นับการโอนเงินเพื่อลูกค้าผ่าน BAHTNET ด้านปริมาณธุรกรรม e-payment ในไทยเติบโตจาก 6,079.8 ล้านรายการในปี 2018 เป็นเกือบ 43,000.0 ล้านรายการในปี 2024 เติบโตเฉลี่ย 32.2% ต่อปี^[2]ไม่นับการโอนเงินเพื่อลูกค้าผ่าน BAHTNET

นอกจากนี้ เมื่อคำนวณปริมาณธุรกรรม e-payment ต่อหัวต่อวัน จะพบว่าในแต่ละปีคนไทยทำธุรกรรมรายวันบ่อยขึ้นจาก 0.25 รายการ/คน/วัน เป็น 1.79 รายการ/คน/วัน (ภาพที่ 3)^[3]ข้อมูลจากธนาคารแห่งประเทศไทย คำนวณโดย 101 PUB

เมื่อเปรียบเทียบกับประเทศเพื่อนบ้าน จะพบว่าตลาดบริการชำระเงิน e-payment ของไทยมีศักยภาพเป็นอย่างมาก เห็นได้จากปริมาณธุรกรรม e-payment ของไทย ทั้งจำนวนธุรกรรมรวมรายปีและจำนวนธุรกรรมต่อหัวต่อวันมีมากกว่าประเทศเพื่อนบ้าน^[4]ประเทศไทยและมาเลเซีย 101 PUB ใช้ตัวเลขการชำระเงินประเภท e-payment และหักลบด้วยธุรกรรมจาก BAHTNET ซึ่งเป็นธุรกรรมขนาดใหญ่ ด้านประเทศเวียดนาม อินโดนีเซีย … Continue reading (ตารางที่ 1) สิ่งเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่าประเทศไทยมีตลาดการให้บริการธุรกรรม e-payment ขนาดใหญ่ อันเป็นปัจจัยสนับสนุนให้ผู้ให้บริการ e-payment ไทยมีขีดความสามารถในการแข่งขันไม่แพ้ประเทศเพื่อนบ้าน หากบริบทการแข่งขันของผู้ให้บริการ e-payment ในไทยเป็นไปอย่างเสรี-เป็นธรรม จะทำให้ไทยสามารถใช้จุดเด่นดังกล่าวมาแปลงเป็นมูลค่าทางเศรษฐกิจหรือผลประโยชน์ของทั้งสังคมได้อย่างเต็มเม็ดเต็มหน่วย

ประเทศ	ปริมาณธุรกรรม (ล้านรายการ)	ปริมาณธุรกรรมต่อหัวต่อวัน (รายการ/คน/วัน)
ไทย	42,994.4	1.79
อินโดนีเซีย	29,084.3	0.28
เวียดนาม	17,772.2	0.48
มาเลเซีย	14,131.5	1.09
สิงคโปร์	4,530.7	2.13

อย่างไรก็ตาม แม้คนไทยจะใช้ e-payment เยอะเมื่อเทียบกับประเทศเพื่อนบ้าน แต่การแข่งขันของผู้ให้บริการ e-payment กลับน้อยอยู่ สะท้อนจากตัวอย่างจำนวนฟินเทคที่ให้บริการ e-payment มีเพียง 23 แห่งเท่านั้น^[5]จาก FinTech Map ของสมาคมฟินเทคแห่งประเทศไทย สืบค้นเมื่อ 26 มีนาคม 2025. เมื่อเปรียบเทียบกับประเทศเพื่อนบ้านของเรา จะพบว่าผู้ให้บริการฟินเทคเกี่ยวกับบริการ e-payment มีจำนวนมากกว่าประเทศไทย^[6]เอกสารทั้งหมดสืบค้นวันที่ 26 มีนาคม 2025 โดยตัวเลขของเวียดนามคือปี 2020; FINTECH Singapore. (n.d.). Vietnam Fintech Report 2020. https://fintechnews.sg/vietnam/ ; ตัวเลขของอินโดนีเซียคือปี 2020; FINTECH Singapore. (n.d.). Indonesia … Continue reading (ภาพที่ 4)

โครงสร้างพื้นฐานทางการเงินยังไม่เปิดให้รายย่อยเข้ามาแข่งขันได้สะดวก

หนึ่งในปัจจัยที่ทำให้การแข่งขันของผู้ให้บริการ e-payment ไทยยังไม่มากพอ คือโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินที่ยังไม่เอื้อให้ผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยได้เติบโต โดยปัญหาที่เกี่ยวข้องกับโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินมี 2 ส่วน คือ การผูกขาดแพลตฟอร์มแลกเปลี่ยนข้อมูลเพื่อยืนยันตัวตน และข้อกำหนดการเชื่อมต่อบริการทางการเงินกับโครงสร้างพื้นฐานการโอนเงินหรือชำระเงินผ่านเลขต่างๆ หรือที่เรามักรู้จักกันในชื่อ ‘พร้อมเพย์’ ที่ให้สิทธิ์แก่ธนาคารพาณิชย์ที่มีบริการ e-payment เท่านั้นถึงจะเชื่อมต่อได้^[7]ต้องเป็นสถาบันการเงินที่ได้รับใบอนุญาตให้ประกอบธุรกิจบริการการชำระเงิน ตาม พ.ร.บ.ระบบการชำระเงิน พ.ศ.2560 (2017)

การผูกขาดการให้บริการแพลตฟอร์มแลกเปลี่ยนข้อมูลเพื่อยืนยันตัวตนโดย NDID อาจทำให้ผู้ให้บริการ e-payment ต้องจ่ายค่าบริการแพงเกินควร

ในอดีตการยืนยันตัวตนเพื่อเปิดบัญชีหรือทำธุรกรรมเป็นเรื่องลำบาก เนื่องจากเราต้องเดินทางไปที่สาขาของธนาคาร เพื่อยืนยันตัวตนเวลาเปิดบัญชี ยิ่งถ้าเราจะเปิดบัญชีกับหลายๆ ธนาคาร ก็จำเป็นต้องเดินทางไปธนาคารแต่ละแห่ง แตกต่างกับปัจจุบันที่เราสามารถยืนยันตัวตนที่ไหนก็ได้ผ่านการกรอกข้อมูลและสแกนใบหน้าผ่านแอปพลิเคชัน ซึ่งทั้งสะดวก รวดเร็ว แถมยังปลอดภัยมากกว่าการเปิดบัญชีแบบเดิม โดยมีแพลตฟอร์มของ บริษัท เนชั่นแนลดิจิทัลไอดี จำกัด หรือ NDID เป็นโครงสร้างพื้นฐานเบื้องหลังในการส่งข้อมูลยืนยันตัวตนระหว่างผู้ให้บริการต่างๆ ในระบบ

ทั้งนี้ ประเทศไทยมีผู้ให้บริการแพลตฟอร์มการยืนยันตัวตนที่ได้รับอนุญาตเพียงรายเดียว คือ NDID ในทางเศรษฐศาสตร์บริษัทดังกล่าวจึงมีอำนาจเหนือตลาดในการโก่งราคาค่าบริการแพลตฟอร์มยืนยันตัวตนที่เก็บกับผู้ให้บริการ e-payment ให้สูงกว่าต้นทุนในการบริหารแพลตฟอร์มจนราคาแพงเกินควร เพราะผู้ให้บริการ e-payment รายใดก็ตามที่ต้องการเปิดให้บริการการชำระเงิน ก็ต้องนำบริการของตนเองเชื่อมต่อกับแพลตฟอร์มของ NDID เท่านั้น (ค่าธรรมเนียมบัญชีละ 100 บาท)^[8]สฤณี อาชวานันทกุล, จินต์ หวังตระกูลดี, พลภคินทร์ พฤฒิวงศ์วาณิช และอิชยา เส้งมี. (2023). … Continue reading

ด้วยความได้เปรียบในการทำธุรกิจของ NDID ผนวกรวมกับตลาด e-payment ที่เติบโตอย่างรวดเร็ว จึงทำให้ศักยภาพในการทำกำไรเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะศักยภาพด้านการหารายได้ (ภาพที่ 6) ในปี 2023 รายได้ทุก 100 บาทของ NDID จะสามารถทำกำไรได้มากเกือบ 53 บาท^[9]ข้อมูลจากกรมพัฒนาธุรกิจการค้า โดยผลของกำไรได้ส่งผ่านไปยังเอกชนผ่านการถือหุ้น ทั้งในภาคของธนาคารพาณิชย์, การประกันภัย หรือบริษัท หลักทรัพย์บริหารกองทุนทั้งหลาย (ตารางที่ 2)^[10]https://web.facebook.com/photo.php?fbid=997955937257750&id=720626581657355&set=a.722634871456526&_rdc=1&_rdr

ประเภทผู้ถือหุ้น	สัดส่วนการถือหุ้น
ธนาคารพาณิชย์ (เอกชน)	36.0%
รัฐวิสาหกิจ	22.0%
การประกันภัย	14.0%
การบริหารหลักทรัพย์ (กองทุน)	7.0%
ตลาดหลักทรัพย์แห่งประเทศไทย	7.0%
บริษัทโฮลดิ้ง	7.0%
ผู้ให้บริการ e-payment ที่ไม่ใช่ธนาคารพาณิชย์ (Non-Banks)	6.7%
อื่นๆ	0.3%
รวม	100.0%

Non-Banks ต้องจ่ายค่าเชื่อมต่อกับพร้อมเพย์รายธุรกรรมกับธนาคารพาณิชย์ ไม่สามารถเชื่อมกับพร้อมเพย์โดยตรงได้

‘พร้อมเพย์’ (PromptPay) คือโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินที่ได้รับการพัฒนาตาม ‘แผนยุทธศาสตร์การพัฒนาโครงสร้างระบบการชำระเงินแบบอิเล็กทรอนิกส์แห่งชาติ (National e-payment)’ เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพและความปลอดภัยของระบบการใช้บริการ e-payment โดยตัวระบบพร้อมเพย์นี้จะเชื่อมต่อบัญชีธนาคารระหว่างกัน ผู้ใช้สามารถทำธุรกรรมได้อย่างรวดเร็ว มีคุณภาพ และทำได้ตลอดเวลา

นอกจากนั้นพร้อมเพย์ยังมีลักษณะพิเศษเหนือการโอนเงินทั่วไป เนื่องจากผู้โอนไม่จำเป็นต้องกรอกเลขบัญชีเป้าหมาย แต่สามารถระบุผ่านข้อมูลทางเลือกอื่นที่ง่ายกว่าและสามารถยืนยันตัวตนได้ เช่น หมายเลขโทรศัพท์ (ภาพที่ 7) ด้วยความสะดวกของพร้อมเพย์จึงทำให้ปริมาณและมูลค่าของธุรกรรมเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว (ภาพที่ 8 และ 9)

ประเทศไทยไม่ได้เป็นประเทศเดียวที่มีโครงสร้างพื้นฐานแบบนี้เป็นของตัวเอง หลายประเทศก็มีโครงสร้างพื้นฐานการชำระเงินระหว่างบัญชีความเร็วสูง หรือ Fast Payment^[11]สามารถติดตามประเทศที่มีระบบ Fast Payment และรายงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับ Fast Payment อื่นๆ ได้ในเว็บไซต์ของ World Bank  https://fastpayments.worldbank.org/global-tracker#block-homenav โดยหลักแล้วกลไกเบื้องหลังของ Fast Payment จะเริ่มทำงานเมื่อมีคำสั่งทำธุรกรรมเกิดขึ้นผ่านแอปพลิเคชันของผู้ให้บริการ e-payment ที่เป็นสมาชิกของระบบ Fast Payment เงินจากบัญชีต้นทางจะถูกโอนผ่านระบบ Fast Payment ส่งผ่านไปยังบัญชีปลายทาง ซึ่งจะต้องเป็นสมาชิกของ Fast Payment เช่นเดียวกัน ดังนั้น Fast Payment จึงทำหน้าที่เสมือนเป็น ‘ศูนย์กลาง’ ในการโยกย้ายเงิน (Settlement) ระหว่างผู้ให้บริการ e-payment ที่เป็นสมาชิกของ Fast Payment

แต่ละประเทศกำหนดกฎเกณฑ์ในการเข้าร่วมการเป็นสมาชิกแก่ Non-Banks ไม่เหมือนกัน โดยเราจะสามารถแบ่งได้หลักๆ 3 ประเภท^[12]ข้อมูลจาก World Bank คือ

1. Non-Banks ที่ไม่ได้รับอนุญาตให้เชื่อมต่อบริการ e-payment ของตนเองกับ Fast Payment โดยมี 2 ประเทศ คือ IBPS ของประเทศจีน และ Express Elixir ของประเทศโปแลนด์
2. Non-Banks ที่ไม่ได้รับอนุญาตเป็นสมาชิกของ Fast Payment โดยตรง แต่สามารถเชื่อมต่อกับ Fast Payment ได้ผ่านธนาคารที่เป็นสมาชิก (Indirect Participants) ด้วยการเชื่อมบริการ e-payment ของตน กับธนาคารพาณิชย์ซึ่งเป็นสมาชิกของระบบ Fast Payment เช่น พร้อมเพย์ของประเทศไทย, NPP ของประเทศออสเตรเลีย
3. Non-Banks เป็นสมาชิกของ Fast Payment ได้ (Direct Participants)^[13]ระบบ Fast Payment ของประเทศอินเดีย (IMPS) คือกรณีพิเศษ เพราะแม้ Non-Banks จะเชื่อมบริการของตนเองกับ IMPS ได้ … Continue reading เช่น RPP ของประเทศมาเลเซีย, SPEI ของประเทศเม็กซิโก

ส่วนระบบพร้อมเพย์ของไทย บริษัท เนชั่นแนล ไอทีเอ็มเอ๊กซ์ จำกัด หรือ NITMX บริษัทผู้พัฒนาพร้อมเพย์ ที่ถือหุ้นโดยธนาคารพาณิชย์รายใหญ่ 8 เจ้า^[14]บริษัท เนชั่นแนล ไอทีเอ็มเอ๊กซ์ จำกัด. (2023). การประเมินการปฏิบัติตามมาตรฐานในการกำกับดูแลระบบโครงสร้างพื้นฐานทางการเงิน (Principles for Financial Market Infrastructures – … Continue reading (ตารางที่ 3) ได้กำหนดว่าผู้ให้บริการ e-payment ที่จะเป็นสมาชิกของพร้อมเพย์เพื่อเชื่อมต่อบริการ จะต้องเป็นธนาคารพาณิชย์ที่ได้รับอนุญาตตาม พ.ร.บ.ธุรกิจสถาบันการเงิน พ.ศ.2551 (2008) เท่านั้น ด้านผู้ให้บริการ e-payment ที่เป็น Non-Banks ก็จำเป็นจะต้องทำข้อตกลงทางธุรกิจ (Commercial Agreement) กับธนาคารพาณิชย์ ‘แต่ละแห่ง’ เอาเอง^[15]World Bank Group. (2021). World Bank Fast Payment Toolkit Case Study: Thailand. เพื่อเชื่อมต่อบริการ e-payment ของตนเข้ากับธนาคารพาณิชย์

ลำดับ	รายชื่อผู้ถือหุ้น
1	ธนาคารกสิกรไทย จำกัด (มหาชน)
2	ธนาคารไทยพาณิชย์ จำกัด (มหาชน)
3	ธนาคารกรุงไทย จำกัด (มหาชน)
4	ธนาคารกรุงเทพ จำกัด (มหาชน)
5	ธนาคารทหารไทยธนชาต จำกัด (มหาชน)
6	ธนาคารกรุงศรีอยุธยา จำกัด (มหาชน)
7	ธนาคารยูโอบี จำกัด (มหาชน)
8	ธนาคารซีไอเอ็มบี ไทย จำกัด (มหาชน)

ด้วยเงื่อนไขเหล่านี้ จึงอาจทำให้ Non-Banks ที่ให้บริการ e-payment มีต้นทุนต่อธุรกรรมสูงกว่าธนาคารพาณิชย์ เพราะธนาคารที่เป็นสมาชิกของพร้อมเพย์ต้องจ่ายในส่วนของค่าแรกเข้า (Joining Fee) และค่าธรรมเนียมรายธุรกรรม (Transaction Fee) ให้แก่ NITMX^[16]World Bank Group. (2021). Considerations and Lessons for the Development and Implementation of Fast Payment System. แต่ Non-Banks ที่ไม่สามารถเป็นสมาชิกของพร้อมเพย์จำเป็นต้องจ่ายค่าธรรมเนียมเพิ่มเติมแก่ธนาคารที่เป็นสมาชิก เพื่อเชื่อมบริการ e-payment ของตนกับธนาคารด้วย

นอกจากนี้ Non-Banks รายย่อยยังอาจเผชิญกับภาระต้นทุนต่อธุรกรรมมากเป็นพิเศษ เนื่องจากมีอำนาจต่อรองกับธนาคารต่ำ จึงสุ่มเสี่ยงที่จะถูกคิดส่วนต่างค่าธรรมเนียมรายธุรกรรมกับต้นทุนธุรกรรม (คือค่าธรรมเนียมรายธุรกรรมที่ธนาคารพาณิชย์ต้องจ่ายให้ NITMX) ในจำนวนที่สูงกว่า Non-Banks รายใหญ่ที่มาเชื่อมบริการกับธนาคาร^[17]สัมภาษณ์ผู้เชี่ยวชาญโดย 101 PUB.

ชะตากรรมของผู้ให้บริการรายย่อย ภายใต้การแข่งขันการให้บริการของรายใหญ่

ปัจจุบัน ผู้ให้บริการ e-payment ในตลาด ทั้งที่เป็นธนาคารพาณิชย์และ Non-Banks ต่างจูงใจให้คนเข้ามาใช้บริการของตนผ่านกลยุทธ์ต่างๆ หนึ่งในกลยุทธ์ที่โดดเด่น คือ ‘การงดเว้นค่าธรรมเนียมในการใช้บริการ’ ทั้งค่าธรรมเนียมในการเปิดบัญชีหรือการทำธุรกรรม จนทำให้ตัวบริการการชำระเงินเองไม่ได้เป็น ‘แหล่งรายได้’ เท่าในอดีต (หรืออาจขาดทุนเสียด้วยซ้ำ) แต่เป็น ‘การลงทุน’ เพื่อต่อยอดไปสู่การเข้าถึงบริการอื่นๆ เช่น การซื้อ-ขายกองทุน กรมธรรม์ หรือแม้แต่ข้อมูลต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการทำธุรกรรมก็มีความล้ำค่า มีส่วนช่วยในการกำหนดกลยุทธ์ของธุรกิจในอนาคตได้

ในบริบทการแข่งขันแบบนี้ ประกอบกับโครงสร้างพื้นฐานที่สร้างภาระต้นทุนแก่ผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยมากกว่ารายใหญ่ ทำให้ผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยไม่สามารถเติบโตและแข่งขันกับรายใหญ่ได้ เพราะหากผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยต้องจ่ายทั้งในส่วนของต้นทุนการใช้แพลตฟอร์มยืนยันตัวตนของ NDID และต้นทุนรายธุรกรรมผ่านระบบพร้อมเพย์ ผู้ให้บริการที่จะแข่งขันได้ก็จำเป็นต้องมีทุนมากพอ ซึ่งโดยปกติมักเป็นเรื่องยากสำหรับผู้ประกอบการรายย่อย หรือหากจะผลักภาระต้นทุนเหล่านี้ไปยังผู้บริโภค ก็เป็นไปได้ยากที่ผู้บริโภคจะยอมเปลี่ยนจากการใช้บริการ e-payment ของเจ้าใหญ่ที่ฟรี มาเป็นเสียเงินให้กับผู้ให้บริการรายย่อย

อย่างไรก็ตาม ชะตากรรมของผู้ให้บริการรายย่อยแบบนี้ไม่ใช่สิ่งที่รัฐ โดยเฉพาะธนาคารแห่งประเทศไทย (ธปท.) อยากเห็น สะท้อนจากภูมิทัศน์การเงินไทย พ.ศ.2565 (2022) ถึงปัจจุบัน ของ ธปท.^[18]ธนาคารแห่งประเทศไทย. (2022). ภูมิทัศน์การเงินไทย เพื่อพัฒนาเศรษฐกิจดิจิทัลและเติบโตอย่างยั่งยืน. ที่ต้องการให้ผู้ให้บริการทางการเงิน (ไม่ใช่แค่ e-payment) แข่งขันพัฒนานวัตกรรมใหม่ๆ เพื่อตอบโจทย์ผู้ใช้บริการมากยิ่งขึ้น โดยหนึ่งในกลยุทธ์ที่นำไปสู่เป้าหมายนี้คือ ‘การเปิดกว้างให้ผู้ให้บริการกลุ่มต่างๆ เข้าถึงโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินด้วยต้นทุนที่เหมาะสมและเป็นธรรม’^[19]ธนาคารแห่งประเทศไทย. (2022). ภูมิทัศน์การเงินไทย เพื่อพัฒนาเศรษฐกิจดิจิทัลและเติบโตอย่างยั่งยืน. หน้า 14 และยกระดับประสิทธิภาพของการให้บริการให้ดียิ่งขึ้น

ดังนั้นแล้ว โจทย์ของการปฏิรูปโครงสร้างพื้นฐานทางการเงินจึงเป็นสิ่งที่ ‘เลี่ยงไม่ได้’ หากต้องการจะเพิ่มขีดความสามารถด้านการให้บริการทางการเงินไทยให้ทัดเทียมนานาชาติ

รัฐต้องปฏิรูปโครงสร้างพื้นฐานทางการเงิน เพื่อให้เกิดการแข่งขันมากยิ่งขึ้น

แม้หลักเศรษฐศาสตร์ทั่วไป การผูกขาดจะสร้างผลกระทบทางลบหลายอย่างแก่สังคม เช่น อำนาจเหนือตลาดในการกำหนดราคาให้สูงกว่าต้นทุนจริง หรือแรงจูงใจในการพัฒนาสินค้าและบริการลดลง แต่ในกรณีของการให้บริการแพลตฟอร์มยืนยันตัวของ NDID กับการให้บริการพร้อมเพย์ของ NITMX นั้น การมีผู้ให้บริการเพียงรายเดียวอาจเหมาะสมมากกว่าที่จะมีผู้ให้บริการหลายราย เนื่องจากบริการเหล่านี้จำเป็นต้องใช้เม็ดเงินในการลงทุนมหาศาล รวมถึงลักษณะพิเศษของโครงสร้างต้นทุนที่ ‘ยิ่งมีธุรกรรมมาก ต้นทุนต่อธุรกรรมยิ่งลดลง’ หากมีผู้ให้บริการโครงสร้างพื้นฐานเหล่านี้จำนวนมาก อาจทำให้เกิดการ ‘แย่งกลุ่มลูกค้ากัน’ จนทำให้ต้นทุนต่อธุรกรรมทั้งตลาดสูงกว่ากรณีที่มีผู้ให้บริการโครงสร้างพื้นฐานเจ้าเดียว

ดังนั้นทิศทางการปฏิรูปโครงสร้างพื้นฐานจึงควรเป็นการกำกับดูแลค่าบริการโครงสร้างพื้นฐาน หรือปรับกฎ-กติกาอื่นที่ช่วยให้เกิดการแข่งขันเพิ่มมากขึ้น มากกว่าเป็นการเพิ่มจำนวนผู้ให้บริการโครงสร้างพื้นฐาน

บริการแพลตฟอร์มยืนยันตัวตน – เพิ่มบทบาท ETDA หน่วยงานกำกับดูแลให้ช่วยส่งเสริมการแข่งขัน

ปัจจุบัน NDID ผู้ให้บริการแพลตฟอร์มแลกเปลี่ยนข้อมูลยืนยันตัวตนเป็นบริษัทที่ได้รับอนุญาตและถูกกำกับดูแลโดยสำนักงานพัฒนาธุรกรรมทางอิเล็กทรอนิกส์ หรือ ETDA ตาม พ.ร.ฎ.ว่าด้วยการควบคุมดูแลธุรกิจบริการเกี่ยวกับระบบการพิสูจน์และยืนยันตัวตนทางดิจิทัล พ.ศ.2565 (2023) (ต่อไปนี้จะเรียกว่า พ.ร.ฎ.ยืนยันตัวตนอิเล็กทรอนิกส์)

แต่เมื่อพิจารณาถึงขอบเขตหน้าที่ตามกฎหมายของ ETDA ตาม พ.ร.ฎ.ยืนยันตัวตนอิเล็กทรอนิกส์ พบว่ายังคงมีจำกัด ไม่ครอบคลุมถึงการวางหลักเกณฑ์เพื่อส่งเสริมการแข่งขัน และมักเน้นหนักไปที่การสร้างความปลอดภัย คุ้มครองผู้ยืนยันตัวตน การบริหารจัดการข้อมูลหรือการป้องกันการฉ้อโกงหรือทุจริตเป็นหลัก^[20]พ.ร.ฎ.ว่าด้วยการควบคุมดูแลธุรกิจบริการเกี่ยวกับระบบการพิสูจน์และยืนยันตัวตนทางดิจิทัล พ.ศ.2565 (2023) มาตรา 11. รัฐจึงอาจต้องทบทวนถึงแนวทางการปรับแก้ พ.ร.ฎ.ยืนยันตัวตนอิเล็กทรอนิกส์ ให้ครอบคลุมถึงบริบทของการส่งเสริมการแข่งขันเพิ่มเติมด้วย

หลังจาก ETDA ได้รับหน้าที่ส่งเสริมการแข่งขันของการบริการการเงินแล้ว สิ่งที่ควรทำต่อมาคือการกำกับดูแลค่าบริการแพลตฟอร์มให้สอดคล้องกับต้นทุนจริง เพื่อให้ผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยเข้าถึงบริการยืนยันตัวตนได้ง่ายมากยิ่งขึ้น

พร้อมเพย์ – ปรับเกณฑ์การเป็นสมาชิก ให้ทุกรายที่ผ่านเกณฑ์ขั้นต่ำเชื่อมต่อกับระบบได้โดยตรง

ด้านพร้อมเพย์ ผู้กำกับดูแลควรยกเลิกการจำกัดประเภทธุรกิจเฉพาะธนาคารพาณิชย์ เป็นการกำหนดมาตรฐานขั้นต่ำที่จำเป็นแทน เช่น มาตรฐานความปลอดภัย มาตรฐานการจัดการความเสี่ยงด้านการเงิน เพื่อให้ทุกรายที่ผ่านมาตรฐานสามารถเชื่อมต่อกับพร้อมเพย์ได้ โดยไม่ทำให้ประสิทธิภาพหรือความปลอดภัยของการทำธุรกรรมภายในพร้อมเพย์ลดลง

สิ่งที่ต้องคำนึงต่อมา คือการกำหนดมาตรฐานขั้นต่ำของสมาชิกพร้อมเพย์ควรจะ ‘สูง’ แค่ไหน เพราะในกรณีที่รัฐวางมาตรฐานขั้นต่ำของการเป็นสมาชิกไว้น้อยเกินไป อาจได้ไม่คุ้มเสียเมื่อสังคมต้องแลกทางเลือกการบริการทางการเงินกับเสถียรภาพและความปลอดภัยของระบบการชำระเงินที่ลดลง หรือในกรณีที่รัฐวางมาตรฐานขั้นต่ำของการเป็นสมาชิกไว้สูงเกินไป แม้จะยังรักษาเสถียรภาพและความปลอดภัยของพร้อมเพย์ได้จริง แต่ก็สภาพการแข่งขันก็อาจไม่แตกต่างจากเดิมมากนัก

กรณีศึกษาเกี่ยวกับการตั้งเงื่อนไขที่น่าสนใจ คือบริการ RPP ของประเทศมาเลเซีย ซึ่งเปิดให้ Non-Banks ที่ให้บริการ e-payment สามารถเชื่อมต่อกับ RPP ได้โดยตรงไม่ต้องผ่านธนาคาร แต่ก็มีการวางเงื่อนไขเพิ่มเติมที่ค่อนข้างเข้มงวดเพื่อคัดกรอง Non-Banks ที่จะเข้ามาในระบบ เช่น Non-Banks ที่ทำ e-Wallet ต้องมีจำนวนผู้ใช้งาน (Active Users) 500,000 รายขึ้นไปติดต่อกัน 6 เดือน หรือมีจำนวนธุรกรรมขั้นต่ำ 5% ของจำนวนธุรกรรมทั้งหมดที่เกิดขึ้นในประเทศมาเลเซีย^[21]World Bank Group. (2021). World Bank Fast Payment Toolkit Case Study: Malaysia. อย่างไรก็ตาม เงื่อนไขที่กำหนด ‘ขนาด’ ของกิจการเหล่านี้อาจไม่ได้ช่วยส่งเสริมให้เกิดการแข่งขันของ Non-Banks รายย่อยมากนัก สะท้อนจากจำนวน Non-Banks ที่ผ่านเงื่อนไขและเชื่อมต่อกับ RPP โดยตรงมีเพียง 6 แห่งเท่านั้น^[22]ข้อมูล ณ สิ้นเดือนกันยายน 2020 รวบรวมโดย World Bank Group.

นอกจากการวางมาตรฐานขั้นต่ำ อีกสิ่งที่สำคัญไม่แพ้กัน คือการส่งเสริมและคุ้มครองผู้ให้บริการ e-payment รายย่อยที่ยังไม่ผ่านมาตรฐานให้เข้าถึงพร้อมเพย์ได้ง่ายมากขึ้น เช่น การให้คำแนะนำทางเทคนิคในการพัฒนาบริการให้มีมาตรฐาน หรือมาตรการกำกับดูแลค่าธรรมเนียมรายธุรกรรมในการเชื่อมระหว่างบริการของ Non-Banks ที่ให้บริการ e-payment รายย่อยกับผู้ที่เป็นสมาชิกของพร้อมเพย์ให้เหมาะสม

ปัญหาที่ผู้ให้บริการทางการเงินรายย่อยเผชิญไม่ได้มีแค่นี้

อุปสรรคของผู้ให้บริการ e-payment ในไทยไม่ได้มีแค่เรื่องของโครงสร้างพื้นฐานเท่านั้น แต่ยังมีปัญหาด้านอื่นๆ ที่ทำให้ผู้ให้บริการรายย่อยเติบโตได้ยาก เช่น การเข้าถึงแหล่งเงินทุนที่จำกัด การขาดแคลนแรงงานที่มีความรู้ความเข้าใจด้านข้อมูลและเทคโนโลยี ขณะที่ผู้ให้บริการทางการเงินรายย่อยอื่นๆ ที่ไม่ใช่ e-payment ก็เผชิญกับปัญหาด้านโครงสร้างพื้นฐานเช่นเดียวกัน เช่น กลุ่มผู้ให้บริการสินเชื่อรายย่อยยังเข้าถึงข้อมูลประวัติการชำระหนี้ (เครดิตบูโร) ได้ยากหรือขาดข้อมูลทางเลือก (Alternative Data) ที่จำเป็นต่อการตัดสินใจให้สินเชื่อมากพอ ส่งผลให้การปล่อยสินเชื่อของผู้ให้บริการรายย่อยเหล่านี้มีความเสี่ยงและขาดประสิทธิภาพ^[23]สฤณี อาชวานันทกุล, จินต์ หวังตระกูลดี, พลภคินทร์ พฤฒิวงศ์วาณิช และอิชยา เส้งมี. (2023). … Continue reading

ท่ามกลางความสลับซับซ้อนของปัญหาการแข่งขันของผู้ให้บริการทางการเงิน ประกอบกับความฝันของประเทศไทยที่อยากให้ผู้ให้บริการทางการเงินมีการแข่งขันอย่างเสรี-เป็นธรรม^[24]ธนาคารแห่งประเทศไทย. (2022). ภูมิทัศน์การเงินไทย เพื่อพัฒนาเศรษฐกิจดิจิทัลและเติบโตอย่างยั่งยืน. สิ่งที่เราจำเป็นต้องจับตาดูต่อไป คือภาครัฐจะตีโจทย์ออกมาเป็นนโยบายอย่างไรหลังจากนี้? จะตอบโจทย์การแข่งขันของผู้ให้บริการภาคการเงินได้มากแค่ไหน? และจะสร้างผลกระทบเชิงบวกต่อเศรษฐกิจอย่างไร? ภายใต้ยุคที่เศรษฐกิจไทยเติบโตช้าลงเรื่อยๆ (ภาพที่ 13)^[25]ข้อมูลจากสำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ.